تبریز، نخستین پایتخت صفویان، حتی بعد از انتقال پایتخت از این شهر به قزوین و اصفهان، همچنان از اهمیت سیاسی و اقتصادی برخوردار بود. اما موقعیت جغرافیایی و انتقال پایتخت و همچنین تهاجم عثمانی ها و بلایایی طبیعی مانند زلزله تاثیر ژرفی بر اوضاع اقتصادی و اجتماعی تبریز در عهد صفوی گذاشت که در نتیجه آن نه تنها ترکیب اجتماعی و قومی این شهر به هم ریخت، بلکه توان اقتصادی و نظامی آن را نیز ضعیف نمود؛ به گونه ای که در زمان محاصره اصفهان و سقوط صفویه، تبریز هیچ واکنشی از خود نشان نداد.

کردها یکی از اقوام کهن ایران زمین هستند که پیشینه آنان به ژرفنای اسطوره ها باز می گردد؛ کما این که همین ویژگی یکی از انگیزه های التفات مورخان و پژوهش گران به مناطق کردنشین شده است. البته، لازم به یادآوری است که برخی از مناطق، مانند بیلوار که در حد فاصل میان کردستان و کرمانشاهان واقع شده است، کمتر مورد توجه مورخان و جامعه شناسان قرار گرفته است.پژوهش حاضر، که با روی کرد جامعه شناسی تاریخی به سیر تحول و تطور اوضاع تاریخی و اجتماعی بیلوار پرداخته، بر آن است تا با بررسی خاست گاه اقوام ساکن دراین منطقه و انگاره های فرهنگی و سیاسی و اجتماعی آنان، به شناخت بخشی از این خطه کردنشین نایل آید، زیرا منطقه بیلوار به رغم پیشینه ای ژرف، به علت نبود راه های تجاری و ارتباطات گسترده با سایر مناطق، نه تنها مورد التفات ارباب قدرت و ثروت قرار نگرفته است، بلکه بیش تر در زمینه های سیاسی و اقتصادی به صورت منطقه ای پیرامونی و حاشیه ای، میان اورامانات در غرب و دینور در شرق و جنوب شرقی، بوده است.

لالایی ها یکی از شاخه های ادبیات عامه محسوب می گردد که از حیث پرداختن به مسایل کودکانه و مخاطب خردسال، در زیرمجموعه ی ادبیات کودک نیز قرار می گیرد. لالایی ها را می-توان نخستین نغمه های مختص کودکان در نظر گرفت که قدمتی به اندازه پیدایش بشر داشته اند. انعکاس مسایل سیاسی، فرهنگی، مذهبی و اجتماعی در قرون متمادی در لالایی ها مشهود بوده است، تا جایی که همین مطلب را می توان یکی از علل اساسی ماندگاری لالایی ها تلقی نمود. تغییرات محتوایی لالایی-ها متناسب با مسایل هر دوره سبب پیدایش بستری مناسب برای آگاهی از مسایل غالب در زمان سرایش این زیر ژانر گردیده-است که نمود مسایل اجتماعی نیز از این امر مستثنی نیست. تجلی مسایل اجتماعی در لالایی های نوین که شاعران زمام دار سرایش لالایی ها گردیده اند، بیش از لالایی های قدیمی است که مادران سرایش را برعهده داشته اند، همین امر بر ضرورت بررسی بازتاب مسایل اجتماعی در لالایی های نوین می افزاید. پژوهش صورت گرفته نشان می دهد که در لالایی های نوین بنا به تغییرباورها و ساختارهای حاکم بر جامعه، محتوای لالایی ها در همه ی ابعاد به روز شده است. جدا از عوامل بیرونی چون توسعه ی صنعت یا عوامل جمعیتی، ایدیولوژیک، عاملی شتاب دهنده در جهت تغییر اجتماعی در جامعه محسوب می شود که در لالایی های شاعران معاصرنیز نفوذ یافته و سبب تغییر در محتوا و مضمون، موتیف های رایج در لالایی ها و فضای حاکم بر لالایی های معاصرشده است. در این پژوهش در پی آن هستیم که با روش توصیفی تحلیلی لالایی های عصر حاضر را از منظر اجتماعی مورد بررسی قرار داده و به تاثیرات این مسایل بر محتوای لالایی ها بپردازیم.

سرزمینهای حوزه شرقی خلافت اسلامی مقارن تهاجم مغول با اوضاع و احوال ناخوشایندی روبرو بود. فقدان حکومت مرکزی مقتدر، تعدد قدرتها، درگیریهای فراوان امیران بلاد برای کسب قدرت بیشتر، ستم والیان و حاکمان شهرها به مردم، افزون خواهیهای سلطان محمد خوارزمشاه، قصد خلیفه الناصر برای تجدید مجد و عظمت از دست رفته عباسی، رویارویی و درگیری خلیفه و سلطان فتنه های اسماعیلیه، خرافیگری صوفیان، تعصّبها و مشاجره های مذهبی، افزونی پی در پی مالیاتها، قحطی، زلزله و بیماریهای گوناگون از جمله مشکلاتی بود که مردم این سرزمینها با آن روبه رو بودند. همچنین برآمدن حکومت تازه نفس و مقتدر چنگیزخان در دشتهای مغولستان مساله ای بود که موجب تحولات عمده در جهان اسلام، و به ویژه شرق اسلامی گردید.

منابع ادبی، یکی از منابع ارزشمندی هستند که اوضاع اجتماعی، سیاسی و فرهنگی روزگارِ شاعر در آنها بازتاب یافته است. ناصرخسرو، به عنوان یک نخبه ی ناشاد در برابر نخبگانِ شاد از حکومت سلجوقی نگاهی متفاوت به اوضاع اجتماعی - فرهنگی این دوره دارد. بسیاری از مورخان عهد سلجوقی، به سبب شرایط موجود، بیشتر به ستایش حاکمان پرداخته­اند و چندان به  چالش ها و کاستی های اجتماعی – فرهنگی این دوره توجه نکرده­اند . اما، ناصرخسرو به­سبب گرایش های اسماعیلی و دشمنانه ی خود نسبت به سلجوقیان، بسیاری از پیش آمدها و گرفتاری هایی را که از دید مورخان افتاده را بیان کرده است. گرچه نگاه ناساز و نقادانه او را نمی­توان بدون شک و تردید  پذیرفت، ولی چنین نگاهی، در کنار ستایشگرانِ سلجوقیان، می تواند به شناخت بیشتر تاریخ این دوره کمک کند. او به نقد حاکمان، قاضیان و کاربدستان این دوره می پردازد و  به موضوعاتی مانند: نخبه ستیزی، فرار دانایان، ستیز با فلسفه و درگیری های فرقه ای توجه داشته است. تحلیل و تطبیق این دو نگاه ناهمسان و شناسایی چالش های  اجتماعی – فرهنگی این دوره بر اساس دیوان ناصرخسرو، مسأله ی پژوهش است. نتایج حاکی از آن است که ناصرخسرو به سبب نگاه دشمنانه­ و مغرضانه به سلجوقیان، خوانشی متفاوت از اوضاع اجتماعی- فرهنگی این دوره دارد که بیانگر بسیاری از حقایقی هستند که در منابع تاریخی کمتر به آنها توجه شده است. در این مقاله سعی شده با استناد به منابع و به روش توصیفی- تحلیلی به این پرسش پاسخ داده شود که اوضاع اجتماعی- فرهنگی عهد سلجوقی بر اساس دیوان ناصرخسرو چگونه بوده است؟

فرقه ی کرامیه که از سده سوم هجری پدیدار شد، در دوره غزنویان، تحت تأثیر عواملی چند، رشد کرد و در حیات اجتماعی خراسان تأثیر گذاشت. در این مقاله ضمن بازکاوی دلایل و عوامل رشد کرامیه، پیامدهای اجتماعی حضور آنها در خراسان در دوره غزنویان بررسی شده است. پایگاه اجتماعی کرامیان و بحران مشروعیتِ حکومت غزنوی در ابتدای قدرت یابی آن سلسله، زمینه همکاری میان کرامیان و غزنویان را فراهم ساخت. پیشوایان کرامی با استفاده از نهادهای اجتماعی آموزشی نظیر مدرسه و خانقاه، به تبلیغ مذهب خود پرداختند و با انتشار عقاید خود در میان بازرگانان، پیشه وران و کارگزاران حکومتی، عملاً نظام قشربندی اجتماعیِ خراسان را در هم شکسته و برای تصاحب منابع اقتصادی و اجتماعی و دست یابی به مناصب اداری به رقابت با پیروان سایر مذاهب و گروه های متنفذ در خراسان پرداختند؛ این رقابت موجب شکل گیری نخستین محنه مذهبی در تاریخ خراسان شد.

چکیده نهاوند یکی از شهرهای غربی ایران و هم اکنون جزء استان همدان محسوب می شود. نهاوند به دلیل رونق کشاورزی و سایر جاذبه های طبیعی همواره مورد توجه حاکمان و شاهزادگان قاجار بود؛ چنانچه از این طریق عایدات خوبی نصیب آنها می گشت. قاجاری کردن ایران جریانی بود که با واگذاری حکوت ایالات و ولایات به شاهزادگان در دوره فتحعلی شاه شروع شد. افزایش شاهزادگان و اجتماع آنها در پایتخت ممکن بود که خطراتی برای حکومت مرکزی ایجاد کند؛ به همین دلیل این شاهزادگان را به عنوان حاکم به سمت ایالات و ولایات روانه نمودند. بین سالهای50-1229ه. ق سه تن از این شاهزادگان در نهاوند مستقر شدند و امور حکومتی این ولایت را بر عهده گرفتند، در ولایات همجوار نهاوند نیز سایر شاهزادگان حکومت یافتند؛ استقرار آنها در این ولایات باعث درگیریهایی بین آنها در این مناطق گشت، به طوری که اوضاع اجتماعی و سیاسی این ولایات را آشفته نمود. این مقاله قصد دارد که چگونگی و نتایج واگذاری ایالات به شاهزادگان قاجار در ولایت نهاوند بررسی کند. واژه های کلیدی: شاهزادگان قاجار، نهاوند، محمود میرزا، جهانشاه میرزا، همایون میرزا

هجوم مغول در قرن 7 ه.ق، تاثیرات عمیقی بر جامعه ایران بر جای نهاد. گذشته از تاثیرات سیاسی و نظامی حمله مغول، که در خصوص آن، کتب، مقالات و رساله های متعددی به رشته تحریر در آمده است. تاثیرات فرهنگی این هجوم نیز مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است، که در این میان، ادبیات به واسطه اتکا به منابع غنی این دوران از جایگاه والایی برخوردار است. در این مقاله سعی برآن است که با توجه به تراوشات ظریف شعرا و ادبای ایران عصر مغول، واقعیت اجتماعی و اوضاع جامعه از خلال ابیات و سطور نوشته های آنان باز آفرینی گردد.